Llywydd y Fenni yn bwrw golwg ar Fenywod a’r Eisteddfod
Mae Dr Elin Jones, Llywydd Eisteddfod Sir Fynwy a’r Cyffiniau wedi dod o hyd i funud sbȃr i olrhain cysylltiad menywod ȃ’r Ŵyl.
Mae’n gant a thri o flynyddoedd ers i’r Eisteddfod Genedlaethol ymweld â’r Fenni, ac roedd hynny ar adeg o derfysg ac ansicrwydd gwleidyddol – ac Eisteddfodol. Bu nifer mawr o streiciau a therfysgoedd yn ardaloedd diwydiannol Cymru yn ystod blynyddoedd cyntaf yr ugeinfed ganrif. Roedd ymgyrch ymosodol y Swffragetiaid dros y bleidlais i fenywod yn codi ofn – a dicter – y cyhoedd hefyd ac wedi tarfu’n sylweddol ar Eisteddfod Genedlaethol 1912*. Does dim rhyfedd bod trefnwyr Eisteddfod 1913 yn y Fenni yn pryderu’n fawr am heddwch yr Eisteddfod honno!
Beth fyddai’n parchedusion Gorsedd y Beirdd 1913 wedi meddwl am Eisteddfod 2016 tybed? Mae menywod wedi hen ennill y bleidlais erbyn hyn, ac mae Archdderwydd o fenyw wedi arwain defodau’r Orsedd. Byddai hynny’n ddigon o ryfeddod i’r Archdderwydd Dyfed, gweinidog di-briod gyda’r Methodistiaid Calfinaidd – yr Archdderwydd o 1905 tan 1923.
A beth am Lloyd George, a ymfalchïai yn y cyfle a gai i lywyddu yn yr Eisteddfod, bob blwyddyn – ac a fu’n darged gan y Swffragetiaid oherwydd ei amharodrwydd i wireddu ei addewidion i gefnogi eu hachos? Efallai y byddai’n fwy parod i weld menyw’n annerch o’r llwyfan – fe ddigwyddai hynny o bryd i’w gilydd, hyd yn oed yn yr oes honno, ac roedd nawdd Arglwyddes Llanofer, Gwenynen Gwent, i’r Eisteddfod ac i bob agwedd ar Gymreictod yn fyw yng nghof ei genhedlaeth ef.
Ond byddai pawb o’r oes honno’n synnu a rhyfeddu i weld sut y mae’r ‘rhyw deg’ (i ddyfynnu ymadrodd poblogaidd iawn ym 1913) yn gwisgo ac yn ymddwyn ar faes yr Eisteddfod. Byddai unrhywun yn meddwl eu bod yn ystyried eu hun yn gyfartal â dynion!
A beth am y lluniau oedd yn y wasg yr wythnos ddiwethaf? Prif Weinidog Prydain a Phrif Weinidog yr Almaen yn eistedd yn gyfeillgar gyda’i gilydd, ac yn cwrdd i drafod dyfodol eu gwledydd yn heddychlon. Dwy fenyw’n llywio llywodraeth, a hynny trwy drafodaeth! Ym 1913, cofiwch, roedd Prydain a’r Almaen yn paratoi am ryfel, a hynny am resymau digon gwan o safbwynt 2016.
Ydy, mae’r byd – a statws menywod – wedi newid yn fawr yn ystod y ganrif ddiwethaf, am 11.30am ar Awst 5ed, fe fydd darlith flynyddol Archif Menywod Cymru ym Mhabell y Cymdeithasau 2 yn datgelu mwy am y Swffragetiaid a’r Eisteddfod, ac yn olrhain hanes un fenyw adnabyddus iawn yn ei dydd, ond sydd wedi llithro i gysgodion hanes. Serch hynny, dyma fenyw a heriodd bob ystrydeb a rhagfarn yn erbyn menwyod a gymerai ran mewn bywyd cyhoeddus, ac a baratodd y ffordd i fenywod gamu ymlaen tuag at gydraddoldeb.
*Mae hanes y Swffragetiaid yn Eisteddfod 1912 yn cael ei ail-fyw ar wefan Casgliad y Werin Cymru ac yn werth ei ddarllen.
n.v.williams July 31st, 2016
Posted In: Treftadaeth
Her yr Hinsawdd i Siwan
Wel dyma ni, fy nghynnig cyntaf ar ysgrifennu blog. Hyd yma, dwi wedi gwneud fy ngorau glas i osgoi pethau o’r fath! Fel arfer ysgrifennu gwyddonol, gwrthrychol sy’n seiliedig ar ddadansoddi a dehongli data yw fy myd. Ond rwyn ysgrifennu’r blog yma i gydfynd â lansiad a chychwyn cyfres newydd ar S4C, Her yr Hinsawdd – cyfres y bydda i yn ei chyflwyno. Mae’r profiad wedi bod yn newid byd i fi.
Athro Prifysgol ydw i ac ymchwil ar newid hinsawdd sy’n mynd â fy mryd i. Rwy’n gweithio yn bennaf mewn labordy, gyda meicrosgôp wrth law, ond yn aml yn cael cyfle i gasglu samplau iâ a mwd ar dripiau gwaith maes mewn lleoliadau anghysbell; y cyfan er mwyn casglu tystiolaeth ar natur a sbardun newidiadau naturiol y gorffennol. Ond dros y misoedd diwethaf dwi ‘di bod ar daith newid hinsawdd tra wahanol – taith i glywed am stori’r bobl sydd eisoes yn cael eu heffeithio gan newid hinsawdd heddiw. Dwi ‘di cyflwyno i amryw o gynulleidfaoedd i esbonio’r dystiolaeth wyddonol sy’n dangos bod newid hinsawdd yn digwydd, ond erioed wedi cael y cyfle i gyfarfod â’r bobl sy’n gorfod ymateb heddiw i fygythiadau difrifol newid hinsawdd.
Yr Ynys Las yw cychwyn y daith, lle mae’r llen iâ yn toddi ar raddfa frawychus o gyflym. Dim ond 56,000 o bobl sy’n byw yn y wlad hon a hynny ar hyd ymlyon yr iâ. Siaradais â nifer o ffermwyr oedd yn gweld hi’n anodd i dyfu digon o wair i’w defaid oherwydd prinder glaw, a nifer yn newid i dyfu llysiau. Ond mae’r iâ yn crebachu yn golygu bod yna bosibiliadau newydd o ran mwyngloddio a masnachu a nifer yn edrych yn obeithiol i’r dyfodol. Er hynny, mae rhai yn sylweddoli bod y symptomau yn cychwyn yn yr Ynys Las a bod yr iâ yn toddi yn beryg i weddill y byd. Ac wrth i lefel y môr godi, mae ynysoedd isel y Maldives, miloedd o filltiroedd i ffwrdd, yn debygol o ddiflannu o dan y don. Dyma i chi ynysoedd a chymunedau sydd wir mewn perygl. Er bod yna weithredu ar lefel llywodraethol, ymateb y cymunedau llai wnaeth yr argraff fwyaf arna i. Cefais fraint o aros ymysg pobl Ynys Kudafari – cymuned fechan sydd wedi dod at ei gilydd yn wirfoddol i amddiffyn a diogelu eu hynys. Y bobl ifanc yn bennaf oedd yn arwain y gwaith o blannu coed ac adeiladu basgedi cwrel; dyfodol eu plant nhw sydd yn y fantol.
Yn rhy aml mae newid hinsawdd yn boddi mewn jargon arbenigol a thechnegol ond mae’r gyfres yma yn portreadu storiau’r bobl sydd eisoes yn teimlo effeithiau difrifol newid hinsawdd. Dwi wedi cael profiadau bythgofiadwy ar y daith hon. Dwi wedi fy synnu ac wedi cael braw ond dwi hefyd wedi ‘mhlesio’n fawr gan agweddau positif ac ysbrydoledig pobl yr Ynys Las a’r Maldives. Ond wrth i wyddonwyr ragweld mai 2016 fydd y flwyddyn gynhesa i’w chofnodi, dwi’n poeni’n fawr am ddyfodol bregus y ddwy wlad yma. Mae’n eiriong bod y ddwy wlad, hollol wahanol yma, yn cyfrannu cyn lleied tuag at y broblem o newid hinsawdd ond mae’r effeithiau i’w teimlo yn fawr.
Yr Athro Siwan Davies gyda Haydn Denman, y person camera, ac Elin Rhys, cynhyrchydd Her yr Hinsawdd gan gwmni Telesgop, sy’n cychwyn ar S4C Gorffennaf 5ed 9:30pm.
n.v.williams July 5th, 2016
Posted In: Gwyddoniaeth
Golygydd y gyfres ‘Mamwlad’ Catrin Evans yn blogio!
“Catching up with Mamwlad on S4C. It’s more insightful and purposeful than much of recent history on tv “
Dwi’n dal yn gallu cofio’r wefr o ddarllen y trydariad uchod gan yr hanesydd Dr Martin Johnes o Brifysgol Abertawe.Ymateb oedd e i’r gyfres gyntaf o Mamwlad gyda Ffion Hague, cyfres hanes menywod sy’n cael ei chynhyrchu ar gyfer S4C gan gwmni Tinopolis, ac i fi, fel golygydd y gyfres, roedd hi’n ennyd i’w thrysori. Yn sicr, uchafbwynt fy rhwydweithio cymdeithasol yn 2012! Prawf ein bod ni ar y trywydd iawn gyda’r gyfres a bod holl waith caled y tîm cynhyrchu a’r cyflwynydd Ffion Hague yn cael ei werthfawrogi.
Bellach yn 2016 ry’n ni wedi cyfleu ein trydedd cyfres o Mamwlad ac fe fydd S4C yn dechrau ei darlledu ar Fawrth y 6ed, Sul y Mamau a deuddydd cyn Diwrnod Rhyngwladol Menywod. Ac ydy – ar waethaf toriadau cyllidol i ddarlledu Cymraeg a ffilmio yn ystod haf erchyll o wlyb 2015 – mae’r angerdd a’r brwdfrydedd cychwynnol yn dal yno. Ry’n ni fel tîm yn dal i gredu‘n gryf fod angen rhoi llwyfan teilwng i gyfraniad gwerthfawr menywod i hanes Cymru. Mae archif teledu Cymreig yn gyforiog o dystiolaeth am orchestion dynion yn hanes ein gwlad ond os ewch i chwilio am raglenni am y menywod hynny a wnaeth gyfraniad hanesyddol – prin yw’r deunydd. Ond fel ry’n ni wedi profi, drwy waith ymchwil trwyadl a chyfraniadau gan arbenigwyr ledled y wlad, mae’r straeon am ferched Cymreig a adawodd eu marc ar ein gwlad a thu hwnt yn wythien gyfoethog o hanes pwysig a difyr.
Hyd yn hyn mae Mamwlad (gan gynnwys y gyfres ddiweddara) wedi cloriannu bywyd a gyrfa 19 o fenywod ac, yn driw i egwyddorion sylfaenol y gyfres, mae’n gasgliad amrywiol o gymeriadau, meysydd, cyfnodau ac ardaloedd. Mae ’na enwau adnabyddus fel y gwleidydd Megan Lloyd George, y llenor Kate Roberts a’r gyfansoddwraig Grace Williams ond mae bywydau menywod eraill wedi cael eu dathlu go iawn am y tro cyntaf ar raglen deledu – rhai fel Amy Dillwyn, y fenyw fusnes o Abertawe; Frances Hoggan o Aberhonddu, y fenyw gyntaf ym Mhrydain i raddio’n feddyg a Cranogwen, golygydd “Y Frythones“a oedd hefyd yn gapten llong, yn bregethwraig ac yn ymgyrchydd dros ddirwest.
Wrth edrych yn ôl ar destunau’r tair cyfres, mae menywod Mamwlad yn rhannu sawl nodwedd. Mae sawl un wedi dod i’r brig mewn mwy nag un maes; mae ‘na brofiadau personol cymhleth yma yn ymwneud er enghraifft â moeseg, rhywioldeb, iselder ysbryd; ac mae ambell un ohonyn nhw jest yn gwbwl ecsentrig! Ond yr hyn sy’n eu clymu i gyd, ac sydd yn ennyn fy edmygedd parhaus yw eu dycnwch a’u dyfal-barhad wrth frwydro yn erbyn ffactorau eu hoes,i wrthod cydymffurfio â’r drefn arferol ac yn syml,i fynd amdani.
Mae gen i ferch bedair ar ddeg oed sy’ ar fin dechrau ar bennod addysgol newydd gyda dewisiadau cwrs TGAU. Mae pob math o bynciau yn agored iddi a chefnogaeth yn yr ysgol a gartref. Ond mae’n syndod o hyd pa mor rymus yw dylanwadau allanol a hunan-ddelwedd a’r rheiny’n parhau i lywio merched heddiw ar hyd trywydd disgwyliedig sydd wedi’i seilio yn rhy aml ar eu rhyw. O’r unfed ganrif ar ddeg i’r ugeinfed ganrif dewis y llwybr amgen, anghonfensiynol wnaeth y menywod fu’n destunau i Mamwlad gan fynnu torri cwys newydd ac arloesi. Mae stori Cymru yn gyfoethocach oherwydd eu hymdrechion a mae nhw’n ysbrydoliaeth i ni yn yr unfed ganrif ar hugain. Dwi’n gobeithio’n fawr y bydd fy merch (a phawb arall) yn gwylio’r gyfres newydd o Mamwlad gyda Ffion Hague. Mae ‘na wersi pwysig am hanes ein gwlad, am hualau cymdeithas, am emosiynau ac am y wefr o wireddu breuddwyd. Ond i fi, y neges bwysicaf iddi hi a’i chyfoedion yw fod popeth yn bosib.
Mamwlad gyda Ffion Hague, S4C, 7.30pm, nos Sul Mawrth 6ed-Ebrill 10fed ac ar alw ( iplayer)
n.v.williams March 8th, 2016
Posted In: Cyfryngau
© MenywodCymru
Cynhelir gan Gwasanaethau Gwybodaeth a Systemau, Prifysgol Abertawe